Samenvatting centraalbouw

Centraalbouw

Renaissance architectuur gebaseerd op een hierarchie van waaden, met het hoogtepunt in de absolute waarden van de religieuze architectuur. Over het algemeen bestaat de gedachte dat de vormen van een renaissance-kerk een symbolische waarde hebben, beladen met een bepaalde betekenis die niet samen gaat met de vormen opzich.

15^e eeuw, Italie: kerkenbouwers keren zich steeds meer af van de traditionele plattegrond die was gebaseerd op het Latijnse kruis en bestond uit een langschip, een transept en een koor. Ze pleiten voor kerken met een centrale plattegrond. (historici: de centraalbouw is de graadmeter geworden voor het heidense en profane karakter van de renaissance). Vaak wordt verondersteld dat schoonheid de voorrang kreeg omdat kerken met een centrale plattegrond niet praktisch lijken.

Alberti

Alberti: de natuur verkiest de ronde vorm boven alle andere (planeten, nesten, sterren, bomen). De natuur streeft naar een absolute volmaaktheid. Alberti beschrijft negen geometrische grondvormen die allen zijn afgeleid van de cirkel:

1. De cirkel
2. Het vierkant
3. De vijfhoek
4. De achthoek(oneindig)
5. De tienhoek
6. De twaalfhoek
7. Het vierkant + 1/2
8. Het vierkant + 1/3
9. Het vierkant + nog een vierkant

Kapellen (vorm is rechthoekig of halfrond)

• Vierkante plattegronden: koorkapel op hoofdas waarbij of de kapel in het midden van elke zijde een kapel heeft of meer(maar dan wel met een oneven aantal kapellen
• Cirkelel vormige plattegronden: 6 a 8 kapellen
• Polygonaal: Kapel aan elke want of aan elke 2e wand

Opmerkelijk is hierbij dat bij al deze varianten een relatie is tot het middelpunt hebben.

Ook al werd in de oudheid nauwelijks gebouwd met den centrale plattegrond, zag Alberti tocheen continuïteit tussen de religieuze bouwwerken van de Romeinen en de vroeg-christelijke kerken. Alberti pleitte voor een terugkeer naar de liturgische praktijk uit de tijd van Constantijn (één altaar, één offer per dag).

Uitspraak over het karakter van de ideale kerk. (Alberti)

• Kerk moet het meest nobele sieraad van de stad zijn
• Schoonheid stemt het volk tot vroomheid(godsdienstigheid)
• Schoonheid met een mathematische definitie , rationele ordening en samensmelting van proporties van alle delen van het gebouw waarbij niks veranderd kan worden zodat men niet de harmonie van het geheel verbreekt. Geen enkele vorm voldoet beter dan de cirkel of afgeleide ervan

De hoogte van het gebouw staat in verhouding met de doorsnede van het plan.
Voorbeeld:
De hoogte van een muur tot het gewelf moet in ronde kerken, 1/2e, 2/3e of 3/4e van de doorsnede van het plan zijn. De proporties van 1:2, 2:3, 3:4 voldoen aan de universeel geldende wet van harmonie.

• 'Een kerk moet niet alleen op een verhoging en volledig vrij staan in het midden van een mooi plein, zei moet bovendien door een onderbouw, een hoge sokkel vorden verheven boven het leven van alledag dat haar omgeeft.
• Antiek tempelfront als facade
• Ronde kerken moeten omringd worden door een collonade of een dergelijke porticus(zuilenhal)
• Bogen in theaters & basilica's zijn niet waardig genoeg voor een 'godshuis'.
• Gewelf staat voor lange levensduur
• Zuiverheid van kleur behagen eenvoud
• Beelden, schilderijen frescos's(rangorde; beelden meest waardig) moeten een zuivere filosofie ademen
• Op de vloer zijn meetkunde en muziek te vinden--> cultus van de geest
• Muziek is een in klanken vertaalde geometrie
• Cassette meest waardige decoratie voor gewelven

Filarete: ‘Wij christenen bouwen hoge kerken opdat degene die ze betreden zich verheven voelen en de ziel zich kan verheffen tot de contemplatie van God. We horen ook dat de aanblik van de cirkel een kalmerend effect op het gemoede heeft wand, het oog kan de hele ronding overzien zonder dat het zicht onderbroken of gehinderd wordt’. Alberti wordt hier aangevuld met een psychologische en optische benadereing van de ronde vorm. De gemometrie van de cirkel ging vanaf deze tijd een steeds grotere rol spelen.

Francesco di Giorgio meende dat de veelheid aan bestaande soorten kerken kon worden terug gebracht tot drie typen:

1. de ronde vorm (polygonale kerken)
2. de rechthoekige vorm (kerken met een schip)
3. mengvorm van beide (schip + gecentraliseerde opzet)

Juiste plaats van het altaar (waar Alberti zich niet over uitliet): tegen de buitenmuur of in het midden?

-          Tegen de buitenmuur: Gods oneindige afstand

-          Centraal: één en absoluut, gelijk aan God

Sebastiano Serlio (Rome, begin 16^e eeuw)

Cirkel is volmaakt, negen basisplattegronden die zijn afgeleid van de cirkel, drie zijn longitudinaal.

-          Cirkel

-          Vierkant

-          vijfhoek

-          zeshoek

-          achthoek

-          vierkant met ingeschreven achthoek

-          vierkant met ingeschreven cirkel en ronde kapellen

-          Griekse kruis

-          Ovaal (nieuwe richting kerkarchitectuur?)

Eerste helft 15^e eeuw: eerste kerken met centraalbouw. Kort voor en na 1500 is er een overvloed aan centraal gebouwde kerken (met name Noord-Italie).

Bramante en Palladio

Palladio, de laatste grote humanistische architect formuleert alles op een definitieve en kernachtige wijze. Veel van Palladio’s ideeen, en sommige van zijn formuleringen zijn rechtrstreek aan Alberti ontleend. Toch kon Palladio bepaalde ideeen die door Alberti 100 jaar eerder slechts vaag geformlueerd konden worden, helder en nauwkeurig formuleren.

Palladio over schoonheid: ‘Schoonheid komt voort uit de mooie vorm en uit de overeenstemming tussen het geheel en de delen, tussen de delen onderling, en vervolgens weer tussen de delen en het geheel; zodat het gebouw een gaaf en compleet lichaam lijkt, waarvan elk deel harmonieert met alle andere en alle delen noodzakelijk zijn voor de volmaaktheid van het geheel. (Sluit nauw aan bij Vitruvius’ beschrijving van ‘symmetria’.)

Palladio over de tempel:

-          gesitueerd in voornaamste deel van de stad

-          op mooie pleinen

-          verheven boven de rest van de stad

-          trappen naar de tempel vurvult ons met devotie en ontzag

-          het moet onmogelijk zijn zich iets mooiers voor te stellen; extase

-          bestand tegen de tand des tijds

-          toepassen van de mooiste zuilenordes en de beste materialen

-          wit is de kleur voor kerken, de zuiverheid ervan is het meest verwant met God

-          niets mag de geest afleiden van de aanschouwing van het Goddelijke (binnen)

-          decoratie moet ons aansporen God te dienen en goed werk te doen

(de ideeen komen overeen met die van Alberti)

Daarnaast gaat Palladio verder dan Alberti:

-          de mooiste en regelmatigste vormen zijn de cirkel en het vierkant, Palladio geeft duidelijk de voorkeur aan de cirkel (enkelvoudig, eenvormig, gelijk aan alle kanten, hecht en ruimtelijk.

-          Cirkel is geschikt vanwege enkele omtreklijn zonder begin of einde, alle delen zijn gelijkwaardig, elk deel even ver verwijderd van het middelpunt.

Gesteld kan worden dat de kerkenbouwers van de renaissance de centraalbouw ziet als de door mensenhanden vervaardigde afspiegeling  van Gods universum. De vorm verkondigt ‘de eenheid, de oneindigheid, de eenvormigheid en de gerechtigheid van God’.

De uitspraken (van Palladio) zijn direct of indirect ontleent aan die van Plato (Timacus).

Palladio omschrijft het tempietto van Bramante (staat artistiek en chronologisch tussen Alberti en Palladio in) in Rome als het gebouw dat de eenheid, de oneindigheid, de convormigheid en gerechtigheid van God het meest volmaakt tot uiting brengt.

Het tempietto voldoet aan alle eisen omschreven door Alberti:

-          middelpunt van een prachtig plein

-          vrijstaand gesitueerd naar alle kanten

-          geisoleerd van zijn omgeving door plaatsing op hoge sokkel

-          volmaakte cirkelvorm

-          evenwichtig bekroond door een halfronde dominerende koepel

-          horizontaal entablement

-          afwezigheid van geschilderde decoraties

-          toepassing van beelden in nissen

Palladio pakte het probleem van de centraalbouw aan tegen het einde van zijn leven. De tempietto Barbaro in Maser met streng klassieke porticus is gebaseerd op het Pantheon (de meest volmaakte centraalbouw uit de oudheid). De plattegrond tont een volledige cirkel met kapellen op de vier assen en de cilinder wordt majestueus overwelfd door de hemel van de halfrond koepel. Palladio ziet ten op zichte van Bramante, af van een tamboer, reduceerde Palladio zijn ontwerp tot een hecte eenheid van twee elementaire vormen: cilinder en halve cirkel. De wanden zijn wit, geen schilderingen, de enige decoratie bestaat uit beelden. Alberti’s ideeen voor de volmaakte tempel gelden volop.

'Als de wetten van de harmonische getallen alles bepalen, van de hemelse sferen tot en met de laagste vorm van leven op aarde, dan moeten ook onze zielen voegen naar deze harmonie'

'Mathematica is voor Cusanus(wiskundige filosoof uit 15e eeuw) een onontbeerlijk voertuig om binnen te dringen tot de kennis van God'(God: het minst tastbare en het meest volmaakte)

Ondanks de goede woorden werd het Griekse kruis toch vaker toegepast dan de cirkel. Zeer opmerkelijk is dat men toch meer waarde achtte aan de betekenis van het kruis (oa. kruisigen).